Wa’ masu’d sa akong huna-huna unsa ka mahinungdanon ang mga butang sa kagahapon hangtud nga akong nabisita ang lungsod sa Boljoon sa habagatang bahin sa Sugbu. Su’d sa pipila ka buwan, ang maong lungsod ang nahimong sentro sa kasaysayan, tinubdan sa kagahapon ug tubag sa daghang mga tawo sa kung kinsa ang atong mga katiguwangan. Tungod sa padayong pagkubkob aron pagpangita og ‘artifacts’, nigawas nga ang Boljoon ang nag-inusara karon nga ‘national heritage site’ sa lalawigan sa Sugbu. Tungod sa makitang mga archaelogical evidence, di’ halayong malakip pa ang maong dapit sa ‘world heritage site’ kung mopasar sa mga lagda ug mga gikinahanglan rekisitos sa maong foundation.
Nikabat na sa bayente sayis ka bukog sa mga tawo ang nakubkoban sa Boljoon. Ang matag tawo nga gilubong adunay adunahang kasaysayan nga nabutang sa iyang lawas nga maoy mas nagbukas og dugang kasayuran sa unsang matang sa mga Sugbuanon o mga Pinoy ang nagpuyo niadtong unang mga siglo. Matod sa mga sayantipiko, ang posisyon sa mga patay nga nagtalikod sa silangan maoy nagpamatuod nga mga pagano o di’ mga Kristiyano ang mga nakawtan nga mga patay. Ang unang mga Kristiyano nagtuo nga mag-atubang sa silangan ang paglubong sa ilang patay tungod kay sa silangan giingong mogawas ang Ginoo nga maoy moluwas ug mokuha sa mga kalag sa tawo paingon sa kahitas-an.
Nahimong dakong kontribusyon sa nagpadayong pagpangita og tubag sa kagahapon ang usa ka patay nga may gipatong nga duha ka plato gikan China sa iyang ulo. Ang mga patay kaniadto, tagsa ka plato lang ang itabon sa ulo. Wa’ pa masayod ang mga ‘archaelogist’ unsa ang buot ipasabot sa duha ka plato nga gipatong sa usa sa mga patay. Ang mga Chinese wares nga nakuha sa lubnganan nagpa-ila lang nga dakong buhi sa maong panahon ang barter trade o ang pagbinayluay og produkto tali sa mga Intsik. Ang maong mga ebidensya maoy nagpakita nga wa’ magsalig sa panagat ang mga tawo kaniadto apan sa produktong gapas nga abunda sa habagatang bahin sa Sugbu.
Usa sa mga nakawtan nga butang mao ang ariyos nga bulawan sa usa sa mga patay. Ang ariyos gibutang sa tuong dunggan nga nagpasabot nga lalaki ang patay. Sa dihang gitan-aw ang libro sa Central Bank of the Philippines sa ilang mga koleksiyon sa bulawan, napamatud-an nga gipanglubong ang mga patay niadtong 16th century ug nga sa maong mga siglo, aduna nay dakong kahibawo ang mga tawo sa ka bililhon sa bulawan ug uban matang sa bato nga gipang-gamit na sa mga tawo kaniadto. Nigawas sab sa mga nakuha nga materyales sa lubong ang usa ka matang sa bukog sa hayop nga gigamit nga dagum kaniadto ug ku’n nga gigamit nga lutoanan og isda.
Nangangha ang mga archaelogist sa adunahang artifacts nga nakawtan sa Boljoon nga may dakong kontribusyon sa padayong pagpangita og tubag sa mga tawo nga nabuhi gatosan ka tuig na ang nilabay. Usa sa mga nitan-aw ug nagsukit-sukit sa bag-ong mga nadiskubre sa maong dapit ang grupo sa mga taga Guam sa Amerika. Desidido ang grupo nga mobuhos og dugang pundo aron mas pang lapad ug mas pang lawom ang pagtuon nga himuon sa usa ka lugar nga giisip nga labing abundang tinubdan sa kasaysayan sa Sugbu ug sa nasud. Kung mahatagan og dugang salapi, hayan di’ lang baynte sayes ka mga bukog sa tawo ang makubkoban ug di’ lang usa ka bulawang ariyos ang makit-an sa mga eksperto. Samtang nagkalawom ang pagkawot sa usa ka dapit nga giisip nga lubnganan, mas nagka-tataw alang natong tanan unsang matang sa mga kaliwat nato ang nabuhi sa maong mga katuigan.
Apan samtang nagsud-ong ko sa maong mga archaelogical facts, nisu’d sa akong huna-huna unsang matang sa mga ebidensya ang makubkoban gikan ining henerasyon. Kung molabay na ang atong panahon ug panahon sa bag-ong henerasyon ang pagsukit-sukit ug pagtuon sa henerasyon karon, aduna ba kaha silay makita nga maayong tima-ilhan. Gawas sa mga high-tech natong mga gamit, mahibaw-an ba kaha sa umaabot nga mga henerasyon gi-unsa nato pagpadagan ang atong gobiyerno, unsang matang sa pamilya anaa ta karon ug unsa ka bililhon alang nato ang maayong relasyon tali sa ubang mga Pilipino? Mogawas ba kaha sa mga artifacts nato ang grabeng korapsiyon, kahakog, pagyatak sa tawhanong katungod, pagbugal-bugal sa isig ka tawo ug ang grabeng paghigugma sa mga butang sa kalibutan ug pagkalimot sa mga butang nga magda’ sa wa’y kinutubang kinabuhi.