Nagbuotbuot lang gyud si Santander police chief Jane Arcilla sa pagpabuhi kang Lito gikan sa pagtanggong (ang report gani sa mga pamantalaan wala kini ibalhog sa prisohan ug gitugotan lang makalaroylaroy sa palibot sa police station).
Labaw nang nagbuotbuot si Arcilla sa pagdesider nga walay kasong ipasaka batok kang Lito tungod sa salikwaot nga argumento: dili interesado ang banay'ng Busmeon nga pasakaan og kaso si Lito tungod sa kamatayon sa iyang manghod nga si Franklin Jr.
Dili ko motuong ignorante sa balaod si Arcilla. Naabot gani niya ang posisyon nga pagka-hepe sa Santander, sa ato pa, kasaligan gyud siya og dunay bisan gamay lang nga kaantigohan sa pamalaod, ilabi na sa kriminal nga aspeto nga maoy kasagaran hidasmagan sa ingon niya og propesyon sa pamolis.
Trabaho ni Arcilla ug sa iyang mga sakop ang pagsikop (pinaagi sa warrant o walay warrant kun hot pursuit o surrender sa suspetsado), pagtanggong sa prisohan, ug pagsang-at og 'complaint' ngadto sa provincial prosecutor batok kang Lito.
Sa ingon nga hurisdiksiyon sama sa Santander nga walay nakadestino nga prosecutor (naila natong fiscal), ang polis maoy gitugotan sa balaod nga mosang-at og complaint sa provincial prosecutor.
Ang kuwestiyon karon mao, kun dili na interesado ang banay sa biktima, mahimo bang buhian ang suspetsado ug dili na ipasaka ang kaso ngadto sa prosecutor's office?
Depende?
Adunay gitawag og private crime nga nagkinahanglan gyud og reklamante ug nga dili mosaler ang kaso kun dili ang biktima mismo maoy mosang-at sa sinumpaang sumbong (complaint) ngadto sa prosecutor.
Sa kaso ni Lito, kaso kini nga ang kontra mao ang republika (People of the Philippines) tungod sa klase nga krimen nga iyang nahimo, sama sa pagpatay sa iyang igsuon (parricide).
Kay ang Pilipinas man ang kontra ni Lito, bisan moatras ang tanang kabanay sa biktima, trabaho gihapon sa polis ang pagsang-at sa kaso ngadto sa prosecutor.
Ang prosecutor na ang motimbangtimbang kun aduna bay "probable cause" unya "probably guilty" ba ang akusado. Mahibaw-an kini sa preliminary investigation sa investigating prosecutor sa mga krimen nga nagtangag og silot nga prision mayor (unom ka tuig ngadto sa 12 ka tuig, reclusion temporal nga 12 ka tuig ngadto sa 20 ka tuig), reclusion perpetua, life imprisonment, ug death.
Ang investigating prosecutor mohimo og resolusyon diin dinhi mahibaw-an kun basura ba ang kaso o isang-at sa korte. Base sa resolusyon, ang assistant prosecutor mosang-at og complaint ngadto sa korte. Ang complaint kinahanglang aprobado sa chief prosecutor.
Kun ang usa ka party (biktima o akusado) dili makauyon sa desisyon sa prosecutor, aduna siyay remedyo ilawom sa balaod, kana ang pag-apelar sa resolusyon ngadto sa Justice Secretary, ug kun dili pa gyud, sa presidente, apan dili hinikawan ang pagdangop sa Korte Suprema.
Tataw kaayong wala sunda ni Arcilla ang proseso. Dili makit-an sa balaod nga ang polis adunay gahum pagdesider nga siya-siya lang pagbasura sa kaso ug pagbuhi sa suspetsado.
Nalipay hinuon ko nga si Cebu Provincial Police chief Vicente Loot mipatawag kang Arcilla aron pa-esplikahon sa iyang pagbuotbuot og himo og kaugalingong proseso kabahin sa kaso sa milyonaryong si Lito Busmeon.
Mismong si SPO1 Amelito Alcala, ang nag-imbestigar sa kaso, dali kaayong nakalimpyo kang Lito pinaagi sa pagluwat og pamahayag ngadto sa mga sakop sa media nga naglimpyo kang Lito pinaagi sa pag-ingong dili tinuod nga kuwarta ang hinungdan sa panag-away sa magsuong Busmeon.
Dili trabaho sa imbestigador ang pagpamaba alang sa suspetsado. Trabaho niini ang pagsuplay og mga "evidentiary facts" nga gikinahanglan aron mahatag ang hustisya ngadto sa biktima o suspetsado. Anaa sa tumoy sa ballpen sa imbestigador ang kaugmaon sa matag kasong kriminal.
Maayong susihon kini ni Loot kay nagduda ko nga adunay nakakuwarta sa kaso ni Lito.
Ang publiko nagpaabot nga makasuhan ug masilotan si Arcilla tungod kay wala na malilong ang pagdapig sa kapolisan ngadto kang Lito.
Gikan sa pletihan ngadto sa pagkaon ug tubig, taga liog na ang presyo tungod sa pagpahimulos sa mga negosyante sa nahitabong trahedya sa Barangay Guinsaogon.
Imbes sila ra unta nga taga didto ang unang maka-abag sa nahitabo sa ilang silingan nga barangay, sila na hinuon ang nag-una-una nga nagbugaw palayo sa maong lugar sa mga tawong buot mobisita ug motabang sa nagpadayong search ang rescue operation sa barangay nga gilubong sa toneladang kalapokan gikan sa bukid.
Wala isuspenso ang kahusay sa maong lugar, busa dili suspendido ang gahum sa lokal nga kagamhanan pagbadlong niadtong mga tawong nagpahimulos sa sitwasyon.
Kanang mga mapahimuslanon mahimo kaayong pasakaan og kasong sibil tungod sa pagpahimulos sa kalamidad nga maoy gigamit pagpaburot sa ilang bulsa.
Kun mahimo, maayong padad-an og mga tinugyanan sa Department of Trade and Industry ang St. Bernard aron mabadlong kining mga tawong mapahimuslanon sa kalamidad.
Ang Pung-ol Sibugay, Sirao, Sudlon II, ug Busay maoy mga barangay nga gikabalak-an nga maingon sa Guinsaogon tungod sa klase sa yuta dinhi ug sa nahimutangan niini.
Kun mao kana, maayong pangandaman na sa kagamhanan ang susamang hitabo sa Guinsaogon. Unya na ba kita manguros kun naigo na kita sa kilat?