Dr. Warfe Tupas Engracia Garbo sa Sugbuanong Malayo

Durong pamakpak sa mga esposa sa mga ministro'g presidenteng nahimong kabahin niadtong bag-ohay pa lang nahuman nga 12th ASEAN Summit dinhi sa Sugbu. Sa usa ka gihimong "spouses night" alang sa paglingaw sa mga esposa sa mga pangulo sa nagkatigom nga mga nasud sa Habagatang Silangang Asya, mibirit si Dr. Warfe Tupas Engracia nga mapasigarbohon sa mga huni sa gugma lakip na ang kanta nga gitagik sa dilang Bahasa - ang "Aku Jatuh Cinta". Usa kini ka matawag og sentimental ug pamosong huni sa Indonesia.

May duet usab si Engracia kauban ang unang ginang sa lungsod sa Cordova nga si Cristina Sitoy kinutlo gikan sa musical nga nag-ulohan og "Inday, Paabota Ko sa Langit" nga a la "Wuthering Heights" ang tema.

Matud pa ni Engracia atol sa usa ka pakighinabi diha sa Celebrity Hall sa Gaisano Main nga nagkapa-kapa ang iyang kasingkasing daw itik nga nakakita'g danaw sa dihang mismong si Presidente Arroyo mipahalipay kaniya pinaagi sa pagpadayag sa iyang pagdayeg sa katakos nga iyang gipakita sa natad sa pagkanta.

"Moingon ka'g nibukad gyud akong atay, ako gyud nang angkonon nga si Madamme President was impressed with my song in Bahasa. Labi na sad nga nakadawat kini'g lagubong pagakpak gikan sa mga tumatan-aw nga langyaw," niya pa.

"Daghan kanato wala gyud siguro makamangno nga ang atong sinultihan nga Sugbuano, dakong porsiyento niini Bahasa kay ang atong kaliwat mga Malayo man nga nikagiw gikan sa usa ka bangis nga datu sa Borneo ug nanimuyo sa mga kasikbit nga mga isla aron magsugod og bag-ong kinabuhi," apas-sumpay ni Engracia.

Ug nanlimbawot ang akong balhibo dayong padagayday sa akong mabaw nga luha atol sa among diskusyon ni Engracia tungod kay natino nako nga ang atong kaliwatan nagsukad gayod niadtong unang mga Malayo nga mikagiw. Nanglayas sila susama sa akong nasaksihang tribung nakasugat sa sakop ni Jaguar Paw (sibilisasyong Mayan) sa lilas "Apokalypto" ni Mel Gibson sa dihang sila nakasinati og usa ka matang sa pagpanghasi ug pangpanglutos sa kamot sa mga mangtas nga kaatbang-tribu.

Gani, natala man nga usa sa mga datu kuyog ang iyang mga ginsakpan misubay og laing ruta ug nahiabot sa usa ka isla nga wala'y nagpuyo. Siya si Datu Kulafu nga mas gitawag nato'g Datu Lapulapu ug giila natong apohan. Nanimuyo sila sa isla ug nagpalig-on sa gingharian sa Maktam (Mactan).

Isip usa ka batid sa natad sa pagpanambal, si Engracia hugot nga nagtoo nga ang medisina makaalim sa mga samad sa lawas, apan usa lang ang makaalim sa mga samad sa kalag. Kini mao ang musika. Ug usab paagi kini nga mapalig-on ang kahiusahan natong mga Pilipino nga nagpatong-patong ang impluwensya tungod sa daghang langyaw nga migawong kanato sa nakalabay'ng mga katuigan.

"I believe that through literature, poetry, music, arts and culture, the world will unite; not only for us Malay. No war! Let us unite and love one another. Feel it, one world, one country," mao kini ang pasiunang mga pulong nga natagik sa gihikling mga sinulat ni Engracia. Lakip niini ang iyang balak nga gipahaoman og melodiya ni Maestro Febes "Doy" Montaña kansang kasinatian sa natad sa musika ato nang nasumsuman diri kagahapon lang.

Sa inyong pagbasa niining maong balak nga gihimo nang kanta ug nahimong kabahin sa pasundayag atol sa Summit, inyong matagamtaman ang diwa sa usa ka matang sa katawhan nga nagpangita sa iyang mga katigulangan. Usa ka katawhan nga uhaw sa iyang kultural nga kailhanan. Apan nalipay nga sa kataposan iyang nalingian ang usa ka panid sa kasaysayan nga naghatag og pasiunang pasalig nga wala makawang ang iyang pakigbugtaw.

Kini tungod kay kitang mga Sugbuano mga salingsing sa kaliwat Malayo, ug sila ang atong "tuud" (stump). Ang sibilisasyong Malayo mao ang nangindahay dinhi ning maong balak. Gisulat usab ni Engracia ang maong balak/awit sa paaging Kudlit Kabadlit nga maoy karaang sistema sa pagsulat dinhi sa isla sa Sugbu.

"Nagpasabot kini nga highly organized na ta nga society. Ang Malayan alphabet system nato is a vital link to an already civilized Sugbu back then," pagpasabot ni Engracia.

Ang gihinganlan dinhi og Makiyong gihugon-hugon nga walay lain kun di ang usa ka kanhiay lumolopyo sa Maktam nga gibaligya isip sulogoon ngadto sa mga magpapatigayong langyaw atol sa barter trade system. Nahibalik si Makiyong nga naglantaw sa iyang yutang natawhan sa dihang midunggo dinhi ang galyon nga gitimon ni Fernando Magallanes. Si Makiyong ginganlan na'g Enrique de Malacca, ang maghuhubad ni Antonio Pigafetta nga opisyal nga nagtala sa paglawig ni Magallanes.