Human makadagkot og kandela sa lubong nilang Tatay ug Nanay, nalingaw ko'g suroy sa palibot sa publikong sementeryo sa among baryo. Hilabihang daghanang tawo sa sementeryo, ning ikaduhang adlaw sa kalagkalag.
Nagsagol ang baho ug alimyon sa tibuok palibot sa sementeryo. May baho sa dinagkutan nga mga kandela ug may alimyon sa mga preskong bulak nga gihalad sa mga nitso ug lubnganan alang sa mga binuhat nga mitaliwan na ngadto sa laing kalibutan.
Miungot ang akong panan-aw sa daghang kalabera sa tawo nga gipanghabwa na sa ilang gilubngan o gisudlang nitso. Ang uban nga mga kalabera nga giamuma sa mga tagtungod, gisulod sa tagsatagsa ka kulomna o balaybalay. Ang uban nga mga kalabera nga wala pa matalinga sa mga tagtungod, gisagol sa pagpundok sa kumon nga luna nga haduol sa kumon nga krus.
Gitutokan ko ang ulo sa mga kalabera. Nakapanglingo ko. Parehas na gayud ang porma sa tanang kalabera. Dili na mailhan kun asa ang guwapo ug guwapa o asa ang batig nawong sa buhi pa kini ibabaw sa kalibutan. Ang tanang kalabera parehas ra gayud ang porma! Nahaunlod ang akong hunahuna sa pagpamalandong sa talan-awon diha sa atong katilingban karon. Daghan kami, sama nako, nga bati og mga nawong karon, nga yam-iran lang tawon sa mga dalaga nga akong naibgan. Kanunay kong madunggan ang pagtamay nako.
"Sus, batia sab og nawong ni Ram, uy...!"
"Bitaw! Si Ram mora'g upaw nga unggoy...!"
"Bati'g kalabera...!"
Sus, paita! Bati kuno ko'g kalabera! Hinuon, nadawat ko ang lunsay nga kamatuoran nga bati gyud ko'g nawong. Nga nangindahay gyud ko nga mahimong guwapo. Nangindahay sab ko nga mahimong sapian ug adunahan, aron mabawibawi ang akong pagkabati og nawong ibabaw ning kalibutan. Mao bitaw, nga hangtod karon, nagpabilin kong gulang ulitawo nga nagpagapos sa gugma sa panulat didto sa siyudad, kay maulaw kong manguyab sa mga guwapang dalaga nga maoy sagad kong kaibgan. Ug sa matag kalagkalag, modalikyat gyud ko'g duaw sa sementeryo sa among baryo aron sa pagpanagkot og kandela sa lubong nila ni Tatay ug Nanay.
Nadapit ang akong pagtagad sa matahom nga mga nitso sa sulod sa sementeryo. Marmol nga mga nitso, ug nasayod kong gipanag-iya kini sa adunahang pamilya ug asyendero's tubo sa baryo. Matahom ang mosoleyo alang sa lubnganan sa sakop sa pamilya, inkaso, nga adunay motaliwan kanila ngadto sa laing kalibutan. Sa sulod sa maong mosoleyo, nasiklapan ko ang linain nga mga ulo sa kalabera nga gilain sa pagsulod sa gamay'ng nitso nga gibungbongan sa sihag nga bildo. Nakapanglingo na sab ko nga mitutok sa kalabera sa mga adunahan. Sus, parehas da gihapon og porma ang kalabera sa mga adunahan, ikomparar sa kalabera sa mga kabos. Sa matag kalabera sa tawo, ma-pobre man o ma-sapian, parehas ra gihapon ang porma sa mata'g kalabera. Dili na mailhan ang guwapo ug guwapa o batig mga nawong. Sa laktod, parehas ra gayud diay ang porma sa kalabera sa mga kabos ug adunahan.
Nabatyagan ko nga morag miluag ang gibati ko sa akong dughan. Natugkad ko na ang tanan mahitungod sa kalabera sa tawo atol ning kasaulogan sa kalagkalag. – Kataposan